Munanso
Mayombe Malongo Palo
Lucerito Camino en Tierra
Firme
Glosario Bantú
Español / Ingles
/ Bantú
abanico /
fan - nfu
abey - abanké
abrir / open - wuanka, duilando
abrojo - nguingo, nguino
abuelo / grandfather - nkaí, nkuku
acacia - topia
aceite / oil - masi maki
actividad / activity - kinyángla
adelante / come foreward - yalangá ngui
adivinar / divination - vititi menso (con espejo mágico), vititi nkobo(s) (con
caracoles)
adivino / diviner - kusambulero, ngango ngombo, vititi sambidilango (vista del
conocimiento)
adorno / - bután dumba, mona
africa / africa - wánkila
agua / water - mansa, manso, masa, mesi, ymasa
agua coco / coco milk - mansa kanputo, masa kanputo
agua del mar / ocean water - kalunga, galunga, mansa kalunga, masa kalunga
agua del río / river water - mansa cholán, masa cholán
aguardiente / rum / palm wine - malafo, mansa ngangulero
aire / air - nkili, kunanfinda
ají = aji / pepper / bell pepper - fótila
ajo / garlic - diamputo, niasa
alamo - machuso, mechuso
albahaca / basil / sweet basil- medaló, guánguao
alcohol / alcohol - malafo mbinga, mabinga
algodon / cotton - duambo
almendra / almond - eguinsé
alta / high - simane, sambi, sambia, nsambi, nsambia
altar / alter - brandikú sambi, brandikú nsambi
amado / a loved one - nguá
amar / to love - ngolele
amanecer / to waken - dikolombo dikuama
amarillo / yellow - lola, moamba
amarrar / tie / to tie - kuta, nkuta
amiga / female friend - nkundi, yeyé
amigo / male friend - wankasí
amigos / friends - bakundi
amuleto / amulet - macuto, makuto
ancestro / ancestor- bakulá
antepasado / deceased - bakulá
aquí / here - munankuto, munankutu
araña / spider - masu
arbol / tree - bukuá, musi, yaiti
arena / sand - miseke
aretes / ear rings - ngungu
arodillar / kneel - fukama
arroz / rice - eloso, loso, yaloso
avispa / bee or wasp - supiwanpungo
ayudar / to help or assist - kawuanko
azogue / mercury - fendingondé
azul / blue - bundi
babosa / snail - yerebita, soyanga
bailar / to dance - kina kuame
baile / dance festival - kizumba
ballena / whale - lauriako
bandera / flag - dimbre, kanda, lelensuata
bañarse / to bathe - munia
baño / bath - sala
barco / boat - kumbe, nkumbe
barriga / stomach - malusa, kibumo
bastante / plenty - mbongo
baston / walking cane - tongo
basura / trash - nsasa, ntiti
bata / dress - matutu
bautizo / baptism - botika, gangangó
beber / to drink - mu
bebida / drink / liquor - chamba, malafo
bendición = bendicion / blessing - dingansuá
bichito (s) / small bug - bitilengo, (nfimán)
bicho (s) / bug - munfüira, (muninfüise)
bien / well / be well - kiambote
bigotes / beard - sanso, nsanso
blanco / white - mundele
boca / mouth - nuá, nia mua, munan nuá, moá, nakó
bolsillo / pocket - kuto, nkuto, munankuto
bonita / pretty - mlombe, mbuta
bota / throw away - lusango
botar / to throw - yosa
botella / bottle - fumbo, buate
brazo / arm - lembo batolembo
brocha / brush - sama
bruja / witch / sorceress - guenge, nguenge
brujeriá = brujeria / witchcraft - kindamba, mayombe, mumbanda
brujo / wizard / sorcerer - tata nganga, tata nkisi, tata ndoki, tata mayombe,
nbandoki, ndongo, ngangulero
bruto / dummy - matutu
bueno / well - bundu, lulendo, mbote
burro / donkey / ass - kombo bongalá
caballero / gentleman - ndo, paná
caballito del diablo / horse (mount) of devil - nkombo akinó, nsusu muteka,
abalán pemba, kombo iata iabuiri
caballo / horse - batu, nialo, nialu, fato, nfato, nkato
caballo medium / spiritual medium - ngango ngombo, nganga ngombo
cabeza / head - brukoko, ntu, mulunda
cabildo / home - munanso
café = cafe / cuban coffee - kundia, kasá, kualikilo
calabaza / squash - malampe, nalé, makuké, maluké
caldero / pot - kiso, nkiso, muluguanga
calentura / hot cold flash - fuka, mfuka
caliente / hot - banso
calor / very warm - banso, muyodo
callar / quiet - guisá
calle / street - nsila, sila
cállese = callese / be quiet - kawako matoko
cama / bed - tanda, lukuame, mfuembe
camarón = camaron / shrimp - brinda, nbrinda
caminar / to walk - kiamene, kuenda, kiako
camino / road - kuenda, kuendan, nsila
campana / bell - ngongo
campo / country-farm - kunayonda, kunayanda
campo / country-woods - nseke. mumuseke, miseke
canasta / basket - kawuandi
candado / lock - matuí, kumba
candela / fire - bansa, bánsua, nbánsua, mboso, ntuya, baso, mbaso
canela / cinnamon - mokoko wando
cantar / sing - nfindan
canto / song - nfinda, mambo
caña / cane - mikanga, misanga, muengue, marioka
caña de azúcar / sugar cane - madiadiá, musenga
caña brava / bamboo - matombe
cañon / canon - matende
cara / face - bundí, itama
caracol / shell - nkobo, bonantoto, simbu
carbón = carbon / charcaol - etía
cárcel = carcel / jail (ed) - Nso gando, kutamu labambu
carne / meat - mbisi, bisi, mbifi, bifi
carnero / ram - meme, dimeme
carta / letter - mukanda, nkanda
casa / house - nso, munanso
casado / married - nklá
casamiento / to marry - kusakana, longo
cáscara = cascara / shell or outer cover - lele
catorce / fourteen - kumiyá
cazador / hunter - mbole, walube
cazar / to hunt - kuela
cazuela / cauldron - balonga, balongo, kalubango, mulanganga, guincho, nguincho
cebolla / onion - molalo, alulosa, abubosa
ceiba / ceiba pentandra - nsambi, ngunda, ngundo, nsambia, sambia, sambi
cementerio / cemetery - nfindantoto, kunanso, kunasinda
ceniza / ashes - mpolo kubí, mpolo banso
cerebro / mind - samidilango
ciego / blind - wafamensu, kanaba
cielo / sky - nsulu, sulu
cien / hundred - nkama
cigarro / cigar - nsunga, sunga
cigarillo / cigarette - nsunga mene, sunga mene
cimarrón / escaped slave - pakase lele
cinco / five - ifumo
cintura / waist - eluketo, munila
ciudad / city - mbansa
clavo / nail - manan sonyé
cobrar / charge - igana
cocina / kitchen - lambe
cocinar / to cook - ise
cocinero / a cook - mulombi, mualambi
coco / coconut - kano mputo, babomela busa, bana coco
cocodrilo / crocodile - gando munadansa
coge / take - kuata
coger / to take - tala
cojo / limping - guafákulo
collar / necklace - sanga ndile, nkutu dilanga
comer / to eat - gako, lubia
comida / food - ndiá, uria, udia
compañero / companion - mpanga samba
comprar / to buy - kuenda suila, kita
contar / tell - nika
contento / happy - matoka kawuando
conversando / conversing - banbangán
conversación / conversation - burokoko
corazón = corazon / heart - ntimate, nbundo
corojo / palm oil - ntunde
correr / run - lenga
corriendo / running - san san
cráneo = craneo / cranium = skull - kiyumba
crucifijo / crucifix - nkagui, nsambiapiri
cruz / cross - njubo, tanda, kabusa
cuarto / room - suako
cuatro / four - iya, tatu, efuá
cuatro espquinas / four corners - dilu, ndilu
cuatro vientos / four winds - kulusu, lucero
cuba / cuba - ngundo, kimputo
cubano / cuban - wanfuto
cucaracha / cockroach roach - nfusé, mpesí, pese, mpese
cuchara / spoon - luto, nalende, kalú
cuchillo / knife - mbeleko, bele, mbelefina
cuerpo / body - nitu, masimenga, fumanguame
cueva / cave - kasimbo, kasimba
cuidado / careful - kirio, nkirio
culebra / snake - mbamba, mbambo, sima, nsima
curandero / healer - Ngango buka, gangantare
chivo / goat - chenché, ekomba, kambo, kombo, nkango, nkongo
chusma / trashy female - ñángara
chismoso / nosy + gossiper - ndimanguiwa
chiquillo / small child - watoko, guatoko
chino / chinese - mingango, mogango
dame / give me - kuende, atuyá, támbula, simba, mpandika
dar / to give - kuba
daño / harm - diambo, kualono
dedo / finger - mioko, mioka, ngüika
dedos / fingers - nlembo, lembo
derretir / melt - languán
deseo / desire - ntondele
despacio / slow(ly) - sualo sualo
despierto / awake - wiriko
desprenderse / tear away from - sakri, sakrilá
día = dia / day - bá, muine, melembe, lumbo
diablo / devil - ndoki, kibundo, karire, minianpungo, kachanga, tata lubuisa,
sampungo, doki
diente / teeth - menu, meno
diez / ten - kumi
dieciséis = dieceseis / sixteen - kumisabami
diecisiete / seventeen - kumisabuare
dieciocho / eighteen - kuminona
diecenueve / nineteen - kumifuá
dinero / money - nsimbo, simbo, simbongo, nbongo
dios / god - nsambi, sambi, nsambia, sambia
dioses / gods - mpungos, npungos, mpungo, npungo
diosa / goddess - mpungu
doce / twelve - kumiyole
dolor / pain - yela, lunsa
domingo / sunday - diansona
doncella / virgin - kiwaka
donde / where - kilumbo, kiló
dormir / sleep - léka, solele
dos / two - yolé, tauo, yari
duele / it hurts - yele
dueña = duena / female owner - nguda nkita
dueño = dueno / male owner - gangán gumbo
dueño = dueno / owner - dundu mbe
dulce / sweet - dimbo, ndimbo
durante dia / during daytime - kunanga
durante noche / during evening = kuseka
durmiendo
/ sleeping – talekendo
edad / age -
kisoko
el / he - muene
ella / she - muena
elefante / elephant - nsacho, insan, bondantuei, pakasa sao, nsao
embarazada / pregnant - loyú
enamorado / lover - yambisa
enano / dwarf - ndundu mbaka (evil)
encender / light up - tuya, ntuya
enciende / light it - songuilá lumuine
energía = energia / energy - wánga
enfermedad / sickness, disease - kuakumenu, yari yari, yemba, yembo
enfermo / sick person - yera, yari, yányara, tubelanga
enojarse / get mad - fula botán kando
entender / understand - tukuenda
enterrar / bury - kunfunda
entierro / burial - lukamba nfinda ntoto
entrar / enter - kota
envidia / envy - kimpa, kimpalu
epilepsia / epilepsy - nianga
erección / erection - nfia timbisi
esclavo / slave - mabika, mubika, muika, mbaki, musensa, babika
escoba / broom - monsi, nmonsi, kamba, baombo
esconder / hide - kabansiero, kabanchielo
escopeta / rifle - nkele, kele
escribir / write - masanika, chikuere, mukanda
escuchame / listen to me - guisá
escuchar / listen - sikilimambo
español / spanish - musuluwandio
espejo / mirror - lumuino, lumino, lumueno, vititi menso, vititi mensu, mpaka
lumueno
espejuelo / glasses - lumeno
espina / thorn - kere benda, kunia
espíritu = espiritu / spirit - ncuyo, nkuyo, nkisa masa, ngunda, ndúndu,
dibamba, yemberekén, dúndu, simbi, yimbi, ndoki, indiambo, yimbi
espíritu (brujeriá) = espiritu / evil spirit - kindoki, kilumbo
espíritu (nganga) = espiritu / cauldron spirit - nfumbi
espíritu (fantasma) = espiritu / phantasm spirit - musanga
espíritu (malo) - espiritu / bad spirit - ndoki
esposa / wife - nkana
esquina / corner - pambián nsila
estar / to be - diata
estoy / i am - yera
estómago / stomach - puan boane
estrellas / stars - buetéte, buéte, teténwangam tetemboa, tango bonansisa,
bunansisa, makoria
estudiar / to study - kudilonga
excremento / excrement - tufe, tufi, ntufi
extranjero / stanger - luwanda, lunwando
faja / belt
- fanda, pondá
falleció / deceased - tondoló kuame
fama / fame - bango
familia / family - kanda
fantasma, espiritú / phantasm spirit - kinkindikí
favor / favor - sofeka, nsofeka, masikila
ferrocarril / train - guio kila, nkumbre kunayiere
fiesta / party / festival - sikiringoma, kisobiakia, kisingokia ngola, bangalán
fiesta (baile) / dance party - kuma kiá ngola
fiesta (musica o música) / music festival - mumboma
firma / signature or sign - patibemba
flecha / arrow - fendindé, yilo
floja / loose - tui kamasinda
fogón = fogon / stove - kuta, nkuto, munantuya, muyaka, maka
fornicar / fornicate - timbé, fifita oyongo
frijoles / beans - guandi, nkita lumbe
frijoles colorados / red beans - guandu mayonda lele
frijoles negros / black beans - madenso, mandenso
fruta / fruit - machafio
fruta bomba / papaya - machafio kisondo
fuego / flame - lemo, bukula
fuerza / strength - ngunsa, golo, ngolo
fumar / to smoke - basuke súnga, munu suké nsunga, fatibemba
fundamento / fundamental cauldron, root cauldron - songue, munalanga, pungún
banso, yaya wanga, bango sasinguila
funeraria / funeral - yémba, fuá nso
galleta / cracker - pojitana
gallina / hen - nsusu, sunsuketo, susukeké, wanabalo, wanambolo
gallo / rooster - susún kokoro, sunsú kekú, susunwere
gancho / hook - samio
ganso / goose - wánkala
garabato / branch stick - mombala
gato / cat - kimbungo, chiwabe, fumankano, fundiankane, güai, nguai, tualengo
gata de magia / magic cat - bumba
gordo / fat man - buamato
gracias / thanks / thank you - ndondele, ntandele, tondele, ntandala moana,
nkimandi, sundi, donso, ndonso, manbote,wuanka, nwuanka
grande / large - ntukuá
grupo / group - krikoria
guanajo = pavo / turkey - nsowawo, asonwá, asowá
guardar / put away - nbaka
guerra / war = battle - mulonga, gondomakayira
guitarra / guitar - lambrilé matoko, sansimatoko
habla = hablar / speak (to) - bobadinga, boba, mboba, ndinga, taba, ntaba
hacer / to do - kuila
hacha (machete) / hachette (machete) - mbele, bele, krengo
harina / corn meal - diba, ndiba
hembra / female (girl) - nkendo, nkenta, nketa
hermana / sister - mpangui yakala
hermano / brother - aburo, fumbie, nfumbie, niambe, pakisiame, nkombo, nkondo
hermosa / beautiful - boloya
hernia / hernia - munúngua
hierbas / herbs = plants - bikanda
hierro / metal = steel - songé, nsongé
hija / daughter - moana, guandin
hijo / son - munafuto, munanu, munana
hilo / string - babuso
hinchado / swollen - mabimbi
hoja / leaf - difué, kuku, nkanda
hombre / man - bakala, ambaro, burubano, mabumboa, yakara, yakala, yaroka,
gualada, mabemba
hormiga / ant - kiniomi, miasinam, miansiman nfitete, fikaya, fuila
hospital / hospital - kuanso, kumanso
hoy / today - lelu, kuanguí, guaki
hoyo / hole - kuko
hueso / bone - matari pemba, mfansi, yesi, biyesi, beyesi
huesos / bones - kongoma, kanguame, musombo
huevo / egg - lele, mankima nsuso
humanidad / people - bantu
humo / smoke - disi
iglesia / church - munanso nkisi (kisi), kunansó, amasú mpubola
ignorar / ignore - dialamenso
incienso / incense - polo, mpolo nsambi (nsambia)
indio / indian - minganga badigaso, yamboaki
infierno / inferno - lurian bansa kariempembe, yenda kumbansa, kumbabma
iniciación = iniciacion / initiation - bundán nkisi (kisi), bundánkisi nganga,
kimba, kimbo, mbele ngángano
iniciado / initiate - mpangui sama, kirano, malembe goganti
inteligencia / intelligence - ntu
irse / to leave - mbakuako, mikuenda
jabón = jabon / soap - saba, nsaba
jarro / jar - disanga
jefe / chief (person in charge) - mbansa, ngubula, fumo, nfumo, mpangala
jengibre / ginger root - túa, ntúa
jícara = jicara / coco shell cup - watá, nputo guánkala, futu kuankala
jicotea / turtle - nkufo, gurú, fuko, furio, fulú, sarakuseko
jimaguas / twins - basimba kalulu masa
jimagua / twin - mpansa
jorobado / crooked - guatekamá
joven / young - matoko, baleke, muleke
jubo / juice - ñanka, ñuka, ñioka
junto(s) / together - ambianta
juramento / swearing (in ceremony) - kimbo, kimba
justicia / justice - dundalonga, dundalonda, fuambata, nfuambata
policia / police - gando
jutiá = jutia / possum (found in cuba not US) - ngunche, kumbé, sisi, nfuku,
chonde, nchonde, kumbé, fumbé
la cardid del cobre / ochun, congo - mama chola, mama cholan, chola
la virgen de las mercedes / obatala, congo - tiembla tierra
la virgen de regla / yemaya, congo - baluande, balunga, kalunga, madre agua
labor / labor / work - kebula
ladrar / to bark - mufe
lagartija / lizard - diansila, diansiya, ndionsila
lágrimas = lagrimas / tears - masosí
laguna / lagoon - mungane monsa, tuale lango
largo / long - mboriyandi
lavar / wash - sakumali, súkula
lazaro = san lazaro / lazarus - mfumbe, nfumbe
leche / milk - magonde, manfanina, suka, nsuka
lechuza / owl - minián puango, fúngo mafuka, muni anfuanga
lejos / far - tanga nkanda
león / lion - nsombo, sambo, nsombo, kosi, chú, kiandongondo, nsombo
levantar / to lift - sángula
levántate = levantate / stand up - sikama
licencia / permission - gueyaye, gonda dariyaya
limón = limon / lime (lemon) - koronko, kiángana
limpieza / cleaning (purifying) - sala, nsala
limpio / clean - nsaku
loco / crazy - firali, fuali, fuati
loma / hill - sulumongo
loro / grey african parrot (sacred bird) - nkusu
lucero / equated to holy ghost - tetenboa, kimango, chamalongo
luna / moon - mposi, ngonda, ngondia, gonda, lungonda, ngunda, lengonda, tángo
dilansó
lunes / monday - nsala
luz / light (also brightness) - tuya, munia
llover / to rain - mbula, nfulanguisa
lluvia / rain - lango
llanto / cry - masanga, samba, sambiayaya
llenar / fill - kumbré
llorando / crying - dalán kuame, dalán kuami
machete / machete - mbele, mbeli, beleko, mbeleko, lumbendo
madera / wood - ntí, miti
madre / mother - yaya, yeyé, kuandi, wandi, nguá
madrina / godmother - yaya, sumbo, nsumbo, ngudi, tikantiká
magia / magic - kimpa
majá = maja / serpent - mboma, noka, bomboma, bumbema, kimbamba
mal / bad (malicious) - yilá, ñari, guame, nguame, kombo simba
malo / bad - ngongo, yela, malembe
mandar / send - tuma
mano / hand - inkuako, blankí, nguika, bata, nkewa, mbemba, lumbo, bembo,
mbembo
manteca / lard - feria, masi, mense
mañana = manana / tomorrow - bari, mbari, masimene
mar / ocean (sea) - kulunga, bulunga
marido / husband - masuako, nkana, ngami, matoko, bakalí
martes / tuesday - nkando
martillo / hammer - dungo, ndungo, bungo
matar / kill (also sacrifice) - bondá, vonda
mayombe / mystery of the spirits - mayombe
mayor / elder (in charge) - tata ngango, tata ngango, tata nkisi, tata nkisa,
mpambia nkisa
medicina / medicine - bilongo
mentira / lie - bambú
mentiroso / liar - bambunguei
mesa / table - brandiku
miel / honey - ndambo kinkolo, wemba, dimbo
mirar / to look - sinde, nsinde, muene, tala, ntala, bika
mire / look - kili
misterio / mystery - lembo, nkuí
montaña = montana / mountain - kunalemba, mongo
monte / woods - anabutu, finda, nfinda, kunanfinda, musitu
morir / to die - lufua, kufuá
mosca / fly - boansi, bonsé
mosquito / mosquito - lulendo, kangoma
mucho / plenty - bobé, ingui
muerte / death - malala
muerto / dead - nfumbi, nfumbe, mfumbe, nganga, nkula, bakula, bankita
mujer / woman - kasiwa, dimba, nkento
mundo / world - bemba, panguila, npanguila
mundo (tierra) / world (earth) - ntoto
música = musica / music - gungafuto, minwi, pungí
nacer
(nació) / born - sapunto, saputa
nadar / swim - guabinda
nalgas / butt (cheeks) - fembe, bungonani, matako, nfembe
naranja / orange - balala, muamba, malata, mbefo
nariz / nose - beno nsumo, masuru, masurí
negocio / business - mbembo
negro / black - mifuita, kulu, yandombe, yandobo, mufuita
ninguno / none - mune pun
niña = nina / girl - moana nené, moana bakala
niño = nino / boy - balígue, moana luke, basikanda, moana, muana, buta
no / no - nani, ko
noche / night - kalungo, buna fukua, bunanfuka
nombre / name - lusina
nosotros / we - e tutu
nubes / clouds - yalanwá munansula
nudo / knot - nkango, gango, ngango
nueve / nine - fuá, mendako
nuevo / new - lulendo penfialo
números = numeros / numbers - uno/one - yesi, dos/two - yole, tres/three -
itatu, cuatro/four - iya, cinco/five - ifumo, seis/six - isabami, siete/seven -
isubuare, ocho/eight - inona, nueve/nine - fuá, diez/ten - kumi
obispo / bishop - fumo, nfumo
ocho / eight - inona, mendete
oídos / ears - mato
oigo / hear - mo wa
oír / to hear - sikiri mato, kuendan, kuto, nkuto, wiri
ojos / eyes - muini, mesu, mensu
oreja / ear - mato, tuto, nwenga
orinar / urinate - lango banga
oscuro / dark - tombe, mfuembo, mpimpa
padre / father - tata
pagar / pay - futeno
país = pais / country - nsí
pájaro = pajaro / bird - nuí, sunsun, sunso
palabra / word - dinga
palabras / words - mato
palacio / palace - munanso, munansó
palero / priest of the dead (congo priest) - tata nganga, padre nganga, tata
nkisi
palma / palm - lala, mamba
palo / stick - saku saku, nkunia, kunie
paloma / pigeon - mpembe, sunso nsambia, yembe
pan / bread - bolo, mbolo
pnatalón = pantalon / pants - mbati, lele makate
pantera / panther - yamakara, kombo bongala
pañuelo = panuelo / handkerchief - lilenso, dilanso, dileso, direso, benso,
mbenso
papel / paper - katikán kanda
para / for - duala, nduala
pared / wall - lúmba
parir / to give birth - kabo angasi
parto / birth - mpasi
pato / duck - nsusulango, badango, barango, ufadango
pavo / turkey - suso asogue
pecho / chest - turu, nturu, tulu, ntulu
pegar / to hit - tati
peleando / fighting - monongoya, sambulán, sambilán
pelo / hair - insefe, nsefu, mabuisa, sefu, sefú, nsuesi, suke, nsuke
pellejo / skin - kanda
pena / shame - nfía, magate, makate
pensando / thinking - bonsando
perdón = perdon / sorry - sambia ntuke, yai, ntuke
permiso / permission - kuenda banguata, kuendan banguata
perro / dog - mboa, mbúa, yimbis, mbulo, jimbiá
pescuezo / neck - chinga, nchinga
pescado / fish - sonsi, sonsé
pie / foot - lumbe, mumalo, alumalo, ntambe, tambe, ntambe, malo, mioko,
dikuenda
piedra / rock - matari
piedra imán / magnet - fumanda kimpeso, fumanda impeso
piedra rayo / rock formed by lighting - nkita simpungo
pimienta (y de guinea) / dungo, ndungo, tuola
piojo / flea - tatú
piña = pina / pineapple - miengue
planta / plant - tiama, nsiama, kongué
plátano = platano / makondo, mankoma
plumas / feathers - nkanda, mukanda
poco / little - kukako, mune yolé
podrido / rotten - yaola, nfuá, fuá
policía / police - fiota, gando, mukuaputo
polvo / powder - polo, mpolo
pólvora / gun powder - fula, nfula
porquería = porqueria / trash - tufiro, ntufe
pozo / well - longue, kamatoto
prenda / amulet - nganga, ganga, macuto, kundu, nkundu, kimbisa, muganga,
mungonga
preso / prisoner - nena luande
prohibido / prohibited - nlongo
pronto / quickly - tuimini
prostituta / prostitute - nkuna nwako, mbisi labana, kontoria
prueba / proof - walenga
puente / bridge - masa lamba
puerco / pig (swine) - misunguru
puerta / door - munelando
rabo / tail - sila, biokónsila
raíz = raiz / root - bugule
rana / toad - siré, chulá
rata / rat - mbinda, matutu, kibe
ratón = raton / mouse - untongo, wénputo, pu, npu, puku, mpuku, jipuko, jipuku
rayo / lightning - nsasi fula, yilo, mukiama
recoger / gather - kuabilanga
recuerdos / memories - samuna nkenda
redondo / round - kuyereré, kuyere
regresar / return - lúrie
reloj / clock - ntiele, bungafuto
resguardo / amulet (small) - macuto, makuto, pánga, kindo, mpungo, mpungu,
nganga, ganga, kabunga, mabula, kondo
retrato / photograph - dimbo
rezo / prayer - mabungo, mambo
rey / king - nfumo, fumanchú, fumuampi, mani
rico / rich - mbongo
rincón = rincon / corner (inside house) - kasuako
riñon / kidney - bangá, mbangá, banga, mbanga
río = rio / river - lukala, kuilo, lukango, mbelesi, mbilesi
rojo / red - mbuaki, mengu
romper / tear (break) - boa, diboa
ropa / clothing - lele, nguelele, nche, mbeke, miengue
roto / broken - kitutu
sábado = sabado / saturday - wengue, ngué, dengué
sabana / bed sheet - inseke, beko, muna, ditutu
saber / to know - bika, gualuki
sabiduría = sabiduria / wisdom - tuán, ntuán, bundanga
sabio / wiseman - nfumo
sacerdote / priesthood - nfumo bata
saco / sack (burlap) - ntuku, fuko
sal / salt - sukre, mpolo
saliva / saliva - mete
salud / health - yila, malembe, salamaleko, nsalamaleko, nsalamalecum,
salamalecum
saludo / greeting - malembe nyale
san lazaro (arara) / lazarus, congo - mfumbe, nfumbe
san pedro / saint peter, oggun - zarabanda, sarabanda
sangre / blood - menga, kimenga
santa barbara / chango, congo - siete rayos, nsasi
santa teresa de jesus / Oya, mother theresa - centella, mariwanga, mama wanga
santo / saint or deity - mpungo(s), mpungu(s)
sapo / toad - chulá, nchulo, nkuila, ndiónsila
saya / skirt - lelepun
secreto / secret - abakúa, sokinakue
seis / six - isabami
sembrar / plant - nfuri, furi, furintoto
señor / mister - mpangui
señora / misses - penda, ngana, nkento
serpiente / serpent - mbumba, nsiama
silencio / silence - mambe
silla / chair (seat) - fumbo, luando, kibundo
soga / rope - musene, nima, bulo, mukolo
sol / sun - ntangu, ntango, tango, tangu
soldado / soldier - masererí, masoari, mubonga
soledad / solitude - moana kaka
sombrero / hat - kisumbo, musumbo, masumbo
sube / climb - banda
suelo / floor - tore, ntore
sueño / dream - kuanda nsoyi
tabaco / cigar - nsunga, sunga
tambor / drums - goma, ngoma, ngoma mputo, kingoma, mula, masikuila
tarro / bull horn - mbinga, bani, nbani
tarro (cargado de nganga) / bull horn (cauldron secret) - mpaka
taza / cup - ponda, nchá
techo / roof - lulia
tela / cloth - kangu
templo / temple - nso
tener / have - simbanka
tiempo / time - mbu, tango, malanda
tierra / earth - ntoto, nsi
tigre / tiger - ngo, lugo, kinaningo
tijera / scissors - kesi, nsama
tinta / dye or ink - fiota, menga fiota
tirar / throw - tákula
tiro / threw - munduko
tocar / touch - takalunga
todos / all - lumbo
toma / take - ntuala, fambo
tomar / to drink - tambula
tonto / dummy - soé
tormento / storm - mbula
trabajar / to work - banga, nsikila
tranquilo / calm - yeka
trece / thirteen - kumiyate
tren / train - nkumbre
tres / three - itatu, tatu
tristeza / sadness - kikenda
tropezar / stumble - munantansila
trueno / thunder - kuankila, guankila
uno / one - yesi
uña / finger nail - kiala
uva / grape – mamputo
vaca / cow -
naa, najá
vago / lazy - salantuwa
valiente / valiant - yen yen
valla / go - kuenda, fuase
vapor / vapor - nkubri kalunga
vaso / glass - chuta, nchuta
vela / candle - muinda, munda, muenda
velorio / wake (for the dead) - tambi
vendado / deer - piti, sansamú, sombí, kabí, chá
vender / sell - tuenda, ntuenda
venga / come - mbanga, mbonga, wuanda
verdad / truth - mabianga
verde / green - mbí
verraco / idiot (bonehead) - guangangulo
vete / leave - kuenda, quenda, kuisa, diata
vieja / elderly woman - kienbomba, kiboba
viejo / elderly man - nsulá, okubo, okulu
viento / winds - nfinda, finda, nfinfi, impenso
vientre / womb - manalusa, nunalusa
vino / wine - malafo mabeya, malafo mbaso
vira / turn - bilula
virar / to turn - biringuer
visita / vistor - sensa
vivir / to live - buriri
volar / to fly - kakuisa
voz / voice - ndinga
yemaya (la virgen de regla) / yemaya, congo equal - baluande, balunga, kalunga,
madre agua
yerba / plants - nfita, matiti, vititi
yerbas / herbs - musanga
zapato / shoe - mamabo, nkandu